Аравдугаар сарын сүүлчээр шатахууны хомсдол үүсч, хүмүүс хэдэн цагаар дугаарлан хүлээж байж бензин авах дүр зураг Монголын хот, аймагт давтагдсан. Түүнээс хойш сар ч болоогүй байхад ижил нөхцөл байдал 12-р сарын эхээр дахин ажиглагдаж эхэллээ.
Энэ бүрийн хариуд салбарын яам “ОХУ-ын нөхцөл байдал, манай агуулахын багтаамж хангалтгүй, иргэд бензин хомсдох сургаар хэрэглээнээсээ илүү ихийг авч нөөцөлж байна” гэсэн тайлбарыг өгдөг. Гэвч бодит байдал дээр асуудал эдгээр шалтгаанаар хязгаарлагдахгүй, илүү гүнзгий, тогтолцооны шинжтэй байна.
Монгол Улс шатахуунаа 100 хувь импортод найдаж амьдардаг. Гэхдээ энэ нь манайх л ганцаараа биш. Судалгаагаар Гүрж, Киргиз, Армени, Молдав, Исланд, Япон, Солонгос, Шри Ланка, Йордан зэрэг улс мөн адил импортоор хэрэгцээгээ хангадаг. Эдгээрийн зарим нь газрын тос огт олборлодоггүй, зарим нь цөөн эх үүсвэртэй. Гэсэн ч бензин тасарч, иргэд хонож өнжөөд дугаарладаг байдал тэнд улиг болсон жишээ биш.
Тэгвэл бусад улс энэ эрсдэлийг хэрхэн зохицуулдаг вэ?
1. Нөөцлөлтийн ухаалаг бодлого - стандарт шаардлага.
Бензин импортлодог бараг бүх улс стратегийн түлшний нөөцтэй байхыг заавал шаарддаг.
Жишээ нь:
• Гүрж - дор хаяж 30 хоногийн хэрэглээг хангах агуулахтай байж л импортын лиценз олгодог.
• Япон, Солонгос - улсын болон хувийн хэвшлийн нөөцийг хослуулсан тогтолцоотой.
• Молдав - хувийн компаниудад 15-25 хоногийн нөөц байлгахыг хуульчилсан.
Монголд нөөцлөлтийн тухай журам бий ч хэрэгжилт сул. “Нөөц дутуу байсан ч торгоод өнгөрдөг”, “зөрчил гаргасан ч компани хаагддаггүй” гэх бодит жишээ олон. Үүний улмаас нийлүүлэлт доголдоход улс ердөө 3-4 хоногийн нөөцтэй үлддэг.
2. Импортын эх үүсвэрийн эрсдэл - бусад улс эрт шийдсэн сэдэв.
Ганц эх үүсвэрээс хэт хамааралтай байх нь хамгийн том эрсдэл гэдгийг олон улс аль хэдийн ойлгосон.
• Гүрж шатахуунаа дөрвөн улсаас авдаг.
• Армени хоёр эх үүсвэртэй.
• Монгол бараг 95 хувийг нэг улсаас импортолдог хэвээр.
Нэг эх үүсвэр доголдоход шууд улсын хэмжээнд хомсдол үүсдэг ийм системд бид оршсоор байна. Харин бусад орон хямралын үед хурдан шилжих боломжтой байдаг бол Монголд энэ бараг боломжгүй.
3. Нийлүүлэлтийн огцом өөрчлөлтөд хэрэглээний зохицуулалт хийдэг.
Бусад оронд бензин хомсдох үед түр хугацаанд дараах арга хэмжээг авдаг:
• Машины улсын дугаараар өдөр өнжиж шатахуун авах (Армени, Балканы орнуудад хэрэглэж байсан).
• Нэг удаагийн цэнэглэлтийн хэмжээг хязгаарлах (Европын хэд хэдэн улс, мөн манайх энэ аргыг ашигласан).
• Хэт их нөөцлөхийг хориглох, зөрчвөл өндөр торгууль ногдуулах.
Манайд бол эсрэг дүр зураг харагддаг. Хомсдлын тухай мэдээлэл гарахтай зэрэгцээд “хүн бүр 5 канистраар” нөөцөлж эхэлдэг. Энэ нь бодит нийлүүлэлтийн хомсдлоос илүүтэйгээр сэтгэлзүйн айдсаас үүдсэн, өөрөө өөрийгөө өдөөсөн хомсдол юм.
4. Мэдээллийн ил тод байдал - хамгийн чухал хүчин зүйл
Бусад улсуудад шатахуун импортлогчид дараах мэдээллийг заавал ил тод зарладаг:
• Дараагийн ачилт хэзээ ирэх
• Улсын хэмжээнд хэд хоногийн нөөц байгааг
• Хомсдлын бодит шалтгааныг
Монголд харин энэ мэдээлэл ихэнхдээ таамаг, эсвэл иргэд хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү ерөнхий тайлбарын түвшинд үлддэг. Ил тод бус байдал айдас төрүүлдэг. Айдас дугаар үүсгэдэг. Дугаар хомсдлыг бий болгодог.
Эцэст нь: Хомсдол бол хувь хүний асуудал биш, тогтолцооны асуудал
Бензин хэд хоног тасалдах нь өөрөө ноцтой асуудал биш. Харин энэ байдал давтагдаад байвал систем доголдсоны дохио.
Монголд дахин дахин гарч буй шатахууны хомсдол бол нэг өдрийн асуудал биш. Олон жил хуримтлагдсан нөөцлөлтийн сул бодлого, ганц эх үүсвэрийн хэт хамаарал, мэдээллийн ил тод бус байдал, хэрэглээний зохицуулалтгүй тогтолцоо нийлж бий болгосон үр дүн юм.
Иргэд буруутай биш. Нөөцлөх гэж яарах нь айдсаас л үүдэлтэй. Харин тэр айдсыг төрүүлж байгаа гол шалтгаан нь тодорхойгүй, итгэл төрүүлэхгүй мэдээлэл.
Бусад улс бензин тасрах эрсдэлтэй ч бидэн шиг улсаараа сандардаггүй. Учир нь тэдний систем огцом цохилтыг даах чадвартай, олон эх үүсвэртэй, хамгийн гол нь мэдээлэл нь ил тод.
Монголд энэ асуудлыг дахин давтагдуулахгүй байх цорын ганц зам бол түр арга бус, системийн шинэчлэл.
Иргэдийн хувьд дугаарлаж хонож зогсохоос илүү, асуудлаа тодорхой тавьж, хариуцлагатай бодлого шаардах цаг аль хэдийн иржээ.
