“Боловсролд хийсэн хөрөнгө оруулалт урт хугацаандаа хамгийн өндөр өгөөжтэй байдаг. Гэхдээ өнөөдрийн шийдвэр маргаашийн төсөвт ямар нөлөө үзүүлэх вэ?”
Сүүлийн долоо хоногт Монголын боловсролын салбарын багш нар цалин нэмэх шаардлага тавин ажил хаялт зарлаж, нийгмийн анхаарлын төвд орлоо. Тэд “амьдралын өртөг өсөж, цалин амьжиргаанд хүрэхгүй боллоо” гэж үзэж байна. Нөгөө талд төр “төсвийн боломж хязгаартай” хэмээн болгоомжилж байгаа. Тэгвэл энэ асуудлыг зөвхөн нэг талын өнцгөөс бус, үр ашиг ба төсвийн бодит ачаалал гэсэн хоёр талаас нь авч үзье.
Цалин нэмэхийн үр ашиг
1. Боловсролын чанарт эерэг нөлөө үзүүлнэ
Багшийн мэргэжлийг нийгэмд үнэ цэнтэй байлгах гол хүчин зүйл бол цалин. Хэрэв цалин нэмэгдэж, ажлын үнэлэмж бодитоор өсвөл багш нарын ажлын урам зориг, хичээл заах чанар, хүүхэдтэй ажиллах сэтгэл зүй бүхэлдээ сайжирна.
“Багшийн хөдөлмөр бол ирээдүйн хөрөнгө оруулалт. Тэр хөрөнгө өнөөдөр биш, 10-20 жилийн дараа өгөөжөө өгдөг.”
Дэлхийн Банк болон OECD-ийн судалгаагаар, багшийн цалингийн бодлого сайтай орнуудын сурагчдын сурлагын үзүүлэлт илүү тогтвортой, ялгаа бага байдаг гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, цалин бол зөвхөн орлого биш, чанарын баталгаа юм.
2. Залуу мэргэжилтнүүдийг татах сэдэл болно
Монголд жил бүр их, дээд сургуулиуд боловсролын чиглэлээр олон мэргэжилтэн бэлтгэдэг ч, тэдний ихэнх нь багшийн ажилд ордоггүй. Шалтгаан нь тодорхой - бага цалин, их ачаалал. Хэрэв багшийн цалин нэмэгдвэл залуус энэ мэргэжлийг сонгох сонирхол нэмэгдэж, хүний нөөцийн хомсдол буурна. Цалин нэмэгдсэнээр мэргэжлээсээ гарч буй чадварлаг багш нар эргэн ирэх, шинэ үеийн залуус энэ мэргэжлийг сонгох сонирхол нэмэгдэнэ.
Энэ бол энгийн ажил хаялт биш - боловсролын салбараа аврах дохио юм.
“Багш нар хүүхдүүдэд ирээдүй зааж байгаа атлаа өөрсдийн ирээдүйг төлөвлөх боломжгүй” байж болохгүй.
3. Эдийн засгийн идэвхийг дэмжинэ
Цалин нэмэгдэх нь зөвхөн боловсролын салбар төдийгүй эдийн засгийн эргэлтэд эерэг нөлөөтэй. Багш нарын орлого өсөхөд хэрэглээ нэмэгдэж, жижиг бизнес, үйлчилгээний салбарт эрэлт өснө. Энэ нь ДНБ-д тодорхой хэмжээгээр эерэг нөлөө үзүүлдэг.
Гэвч цалин нэмэх нь төсөвт ямар дарамт үүсгэх вэ?
1. Төсвийн зардал огцом өснө
Монгол Улсад ойролцоогоор 37 мянга гаруй үндсэн гэсэн статустай багш бий. Багш нарын үндсэн цалинг 3.5 сая төгрөг болгож нэмэгдүүлэхэд одоогийн цалингийн зардал дээр нэмж 3.3 их наяд төгрөг шаардлагатайг Боловсролын яам танилцуулсан. Төсвийн зардлыг ДНБ-ий 24 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хуулийн хязгаарт захирагдаж урсгал зардлуудыг төлөвлөсөн тул төсөвт хэт их ачаалал өгөх талаар мөн танилцуулсан.
2. Санхүүгийн сахилга алдагдах эрсдэлтэй
Төсвийн орлого хангалтгүй нөхцөлд цалингийн өсөлтийг санхүүжүүлэхийн тулд өр зээл, эсвэл татварын нэмэгдэл ашиглах шаардлага гарч болзошгүй. Энэ нь урт хугацаанд эдийн засгийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж, зээлжих зэрэглэлд ч эрсдэл дагуулна.
3. Бусад салбарын дарамт нэмэгдэнэ
Багш нарын цалин нэмэгдсэнээр эрүүл мэнд, төрийн үйлчилгээ, соёл урлагийн салбарын ажилтнууд ижил шаардлага тавих магадлалтай. Ингэснээр төрийн нийт цалингийн зардал дараалан өсөх эрсдэлтэй.
Боломжит шийдэл юу вэ?
Мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар, багш нарын цалинг огцом бус, шат дараатай нэмэгдүүлэх нь илүү оновчтой. Жишээлбэл, 2025 онд 10-15%, 2026 онд дахин 10% нэмэх байдлаар хуваарилбал төсөвт дарамт бага үүснэ.
Мөн бүтээмжтэй уялдуулсан урамшууллын систем нэвтрүүлэх нь үр дүнтэй гэж үздэг. Энэ нь зөвхөн нийт багш нарт биш, сургалтын чанар, сурагчдын амжилтад бодит хувь нэмэр оруулсан хүмүүст илүү урамшуулал олгох замаар чанарыг урамшуулна.
Багш нарын цалин нэмэх нь эдийн засгийн хувьд богино хугацаанд төсөвт дарамт үүсгэх боловч урт хугацаанд боловсролын чанар, хүний капитал, нийгмийн хөгжилд томоохон өгөөжтэй алхам юм.
Тиймээс энэхүү асуудлыг “нэмэх эсэх” гэж бус, “яаж зөв нэмэх вэ” гэсэн өнцгөөс шийдвэрлэх шаардлагатай.
“Багш бол хүүхдийн ирээдүйг бүтээдэг. Харин тэдний хөдөлмөрийн үнэлэмж бол улсын ирээдүйг хэмждэг.”
